Презентация на тему Доклад на тему Сут-Хол кожууннун тоогулуг черлери. Электроннуг словарь

девискээринде т==гулуг черлер аттары.
Т\ёнел.
Ажыглаан литературалар даёзызы.
 

турар черлер аттарыныё т==гузун чыып бижип , чуруун ,

турар девискээрин тодарадып бижээш, ону т=рээн чугаа , т=рээн чогаал, долгандыр турар делегей, география, т==гу кичээлдеринге ажыглаары-биле электроннуг хевирге тургузары

т==гузун чыып бижип , чуруун , турар девискээрин тодарадып

бижээш, ону т=рээн чугаа , т=рээн чогаал, долгандыр турар делегей, география, т==гу кичээлдеринге ажыглаары-биле электроннуг хевирге тургузуп кылган ажыл.

уткалыг аттар салгал дамчып келген.
Т=рээн

чер – улуг , делгем чурттун хензиг кезии. Кижи бурузу т=рээн черлиг, т=рээн булуёнуг. Т=рээн черинге ынакшыл т=рээн булуёундан эгелээр.
Кижи б\р\з\н\н т=рээн чери аттыг. Олар анаа тыптып келбээн. Оларны уран-чечен чон тывыскан. Аттарда чернин б\д\ж\, овур-хевири, а чамдыктарында чоннун эрткен оруу, амыдыралы, т==г\з\ сиёникен.
+гбелеривистин салгал дамчып келген аттарынын тывылган т==г\з\н шинчилеп , чыып бижиири солун.
Чер кырында ат чок ч\ве турбас. Ынчангаш аттар бистин амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар.
«Т==гу болгаш тоолчургу» чугаалар номчуурунга кончуг ынак мен.

эрткен т==г\зу-биле холбашкан черлер дыка хой. Оларныё аттарынын тывылган

т==гузу кончуг солун. Ол аттар-биле холбашкан чогаалдар база бойдус чурумалдары торээн чогаал, тыва дыл, долгандыр турар делегей, тоогу кичээлдеринге ургулчу таваржыр.Кожуунда Амыр-Санаа маадырнын аъдыныё изин баскан Соскаал даа , деё эрге дээш демисежип чораан маадырлар «Алдан – Маадырлар»- биле холбаалыг, оларныё турлаа Алды-Баштыг Кара-Даглар, ырлап чыдар кара суглуг, сураглыг тоолчулар, аас чогаал чыыкчыларынын т=рээн чери- Манч\рек, Тыванын улуг хемнеринин бирээзи -Хемчик, аас чогаалында х=й\ –биле таваржыр

т=рээн черимниё черлериниё аттарыныё тывылган т==гузун чыып, тып тургузар

деп сорулганы салгаш «Т==г\л\г черлер аттарындан» эгелеп бичиилеп чыып эгелээним бо. Кожуунувус девискээринде т==гулуг черлеривистин тывылган угун шинчилеп, тып , чуруктарын тырттырарын кызыткан мен. Республика иштинде х=й х=лдерниё аразындан чер иштинде агымы-биле ылгалып турар - ак-кок С\т-Х=л\в\с , шаг-шаанда даштыкы эжелекчилерге удур эрес-дидим туржуп чораан тыва уктуг Амыр-Санаа деп маадырныё доктаап эрткен т==г\л\г черлери Соскаал даа , Алдын-Хавак , Чес-Булуё база деё эрге дээш байларга удур турушкан маадыр Алдан-Маадырларнын турлаглары Кара-Даглар , Оргу-Ш=лдер хамааржыр. Ам ол черлерниё дугайында чыып кылганым т==г\ чугаалар –биле таныштырар-дыр мен.

турар шагда ч\веё иргин..» Б\г\-ле тыва тоолдар ынчаар эгелээр.

Ында ужур-ла бар.Ыдыктыг ыр-шоорда кирген Кызыл-Тайга, Бора-Тайгага х\рээлеткен 600 ажыг х=лдерниё база бир чараш, каазы , чоргааралы- С\т-Х=л .
Чараш кыстыё кыдырык карактарыныё кирбиктери дег, дыттар, п=штер, шарланнары кижиниё бижип,чуруп ханмазы чараш, =ё-баазын аяёнары кайгамчык-ла чараш.
С\т-Х=л кыдыынга т=руттунген оолдар м=ге, кыстары шевер, чараш, аъттары чыраа-саяк, челер, маёнаар, кашпагай болур деп шаандан бээр =гбелеривис чиге-ле с=глээн .Ылап-ла, С\т-Х=л –м=гелер чурту. Ону бадыткаары-биле Дарыжык Донгакты, Сарыглар Семис-оолду (Чемпион), Дапыл Ооржакты, С\\р-оол Ондарны, Николай Сынаё-оолду, Маадыр, Амир, Аяс Монгуштарны адаарга-ла х=йге билдингир.
Х=л\в\ст\ё аргаларыныё кызыл дыдындан эптеп тургаш кылган игил, бызаанчызын туткаш, уяранчыг сыгыт-х==мейин салып чораан Улустун х==мейжилери Маржымал Ондар, Хунаштаар-оол Ооржак – республика хамаанчок, даштыкыда билдингир сураглыг эртинелеривис , чаёгыс-чер чурттугларывыс-тыр.
С\т-Х=л =ске х=лдерден тайга кырында, далай деннелинден 1814 м бедикте чыдары –биле онзагай болгаш ылгалдыг.
Оон узуну – 8 км., дооразы – 3,5 км., ханызы- 32 метр.

Кызыл-Тайга эдээнге чангыс доруг аъттыг , каш ошкулуг Дарбалдай

деп ашак чурттап чораан. Чай боорга хол кыдыынга кожуп кээр. Хол кыдыынын мыйыраан барба-барбазы-биле чудуруп алгаш , кадырып , кургадып, ону чууруп далган кылыр.
Дарбалдайнын ала чайны оттур ажылы-даа ол. Холудун мыйыраа аажок сутсуг болган. Кызыл-Тайга кырындан ол холду коорге , база-ла ногаан эзимнерге хаажылаткан чуве ышкаш , чапты берген чыдар.
Ынчангаш ол холдун адын Дарбалдай ашак Сут-Хол деп адап каан дээр.

«Кыс-Халыыр» арын 94 . Кызыл

Алдын-Хавак.

уктуг Амыр-Санаа деп маадыр соондан ызыртыр сурген дайызыннарга сывыртаткаш,

чиге барыын хун ажар чукче углай чуглуг куш дег чугурук Сарала аъдын мунупкаш, чоруй чаалажып, Чес-Булунну челдире аарак эрткеш, Артаа-Тейни ажа халыткаш, хемчик хемнин кыдыын ору алзы херилдирип чоктап ора, оруун доза доора чыткан Болчатылыг-Бора-Тей дег, бичежек борбалдыр дагнын кырын орта чугурук Саралазынын кан дег быжыг дуюглары-биле бастырып эртип чыда, бичии када доктаагаш, кызыл сооскен данзазынга хоюг сарыг таакпызын тиккеш, аптара дег улуг , ак оттук-дажы-биле оттуун шап, таакпызын кывыскаш, аткан чанын согуну дег оккуру-билеТээлиге тептиргеш, Базырыкка бастыргаш: «Астын кудуруунун бажында, койгуннун кулаанын бажында дым-дам дыргак каразы дег кара ими чидип, хар дег агарардан бээр , дайызыннардан ожээним негеп ап, ыяап-ла торээн черимге келир мен»- дээш, аашкынгаш оруун уламчылап, орус чуртунче шиглей арлы берген дээр». Оон бээр ол тоолчургу маадыр кижинин ажа халыткан тейин Артаа-Тей дээр, Хемчик ковуруунун устунде доктааган тейин Соксаал, аъдынын чес дагазы турлуп чыдып калган булунну Чес-Булун, боозунун алдын кузумуру чыдып калган хавакты Алдын-Хавак дээр апарган. Журнал «Башкы» №1, 1995 ч. Ондар Бавуужап. Сут-Хол кожуун.

суурунун мурнуу талазында дагны Соксаал даа дээр. Тоолда кирген

Амыр-Санаа деп маадырнын доктааган тейи.
Ынчангаш ону ынчаар адаан.

Кызыл-Тайга суурунун чанында Ак-Суунун ковуруунден куду баткан талазын Чес-Булун

деп адаар. Ору чоктаан талазын Чалбак-Хараган дээр. Шаг-шаандан ол черлеп Тыванын маадырлыг тоолдарында эрес-кайгал Амыр-Санаа аъттыг халдып эртип чыдырда, аъдынын чес дагазы чыдып калган дижир. Ону бир хой кадарып чораан ядыы арат тып алгаш, ынчалдыр-ла оон арбаны сегереп унген дижир. Ол олчаан ол кезек черни «Чес-Булун» деп адай берген дээр.

Кара-Чыраа суурунун сонгу талазында Ак хемнин баарында хавакты

Алдын-Хавак деп адаар. Шаг-шаандан ол черлеп Тыванын маадырлыг тоолдарында эрес-кайгал Амыр-Санаа аъттыг халдып эртип чыдырда, боозунун алдын кузумуру чыдып калган дижир.. Ол олчаан ол кезек черни «Алдын-Хавак» деп адай берген дээр.

удур тура халышкан алдан маадырларнын турлаа болган Кара-Даглар ,

Оргу-Ш=л т==г\де арткан. Ол Алдан-Маадыр сумузунун девискээринде турар. Алдан-Маадырларны алдан дургуннар деп турган. Тыва Арат Республиканыё Биче хурал Президиумунуё 1941 чылдыё май 11-ниё х\н\нде болган хуралыныё доктаалыныё 7 дугаарында « 1883 чылда Хемчикке иштики, даштыкыныё дайзыннарынга удур тура халышкан алдан кижини «Алдан дургуннар» дивейн «Алдан-Мааырлар» деп адаарын доктаадыр болгаш оларнын турган черлеринге тураскаалдар кылырын доктаадыр» деп айыткан ( Протокол 19 )

Алдан-Маадырларга 1983 чылга чедир тураскаалдар кылдынмаан. 1982 чылда

«Алдан-Маадыр» совхозтуё дирекциязы аныяк дарган Орлов Эртинеевич Сарыгларга тураскаал кылыр чагыгны киирген. 1983 чылдын октябрь 8-те Оргу-Шол ындында Акче ажар арт кырынга саадакта каё хожуула баштыг октарныё уштары =г д\нд\\нден к=ст\п келген кылдыр сиилбип кылган тураскаал турупкан.

Тураскаалдыё утказы: Тыва =гн\ё тербези. Оон \нген чандаё – хожуула октар. Ийи кыдыында эзерниё тепсе , т=репчизи.
Ооё ындында ийи талазында - аптаралар. Аёаа 1883 – 1982 деп бижээн. Кырындан чадаларны к==рге –чаныё кирижи. Эё-не баштай эрес кайгалдар =гден \нгеш , эзеринге олурупкаш , ча-согунну холга алгаш тулчуп \нген дээн уткалыг бодал.

хевиринде демирден хайындырган

кожуунувус иштинде солун т==г\ чугаалардан тывылган черлер аттарын билип

, кайда турарын тодарадып , чуруктарын кандыг арга-биле кылып, чыып болурун билип алдым.
Бо ажылды кылгаш улаштыр суурувус девискээринде турар черлернин аттарын: хемнер, ш=лдер, черлер аттарын аёгылап чыып кылыр деп бодап алдым.

Сут-Хол кожуун.

Кыс-Халыыр. Кызыл. - арын 94
Огбелерге тураскаадыг «Алдан-Маадыр» ,

К-1997 ч.
Экскурсиялаан объектинин паспорту -авторуХовалыг З.К

Информаторлар:
Чечек Дугаар-ооловна 1964 ч.т.,эге класс башкызы
Бора-Тайга суур.
Чечек Чылбар-ооловна . 1965 ч. Кызыл-Тайга суур
Ондар Кончук Кертик-оолович . Бора-Тайга суур. 86 хар