Презентация на тему Омыртқалы жануарлардың қозғалуы

қанатымен
Д.желбезек доғалары көмегімен
Е.жауаптары дұрыс
3.Балық торсылдағы:
А.қан жасайды
В:оттегі сіңіреді
С.көмірқышқыл газын жинайды
Д.май

қорын түзеді
Е.жүзуін реттейді
4.Балықтың меншікті салмағы ахаяды:
А.су салқындағанда
В.торсылдақ кішірейгенде
С.торсылдақ толған кезде
Д.ол құбылыс болмаған
Е.су жылынғанда

Тест сұрақтары:

өзгермейді
С.денесінде оттегі көбейеді
Д.қаныкөбейеді
Е.балықтың дене салмағы артады
6.Кейбір балықта резнатор болып

табылады:
А.өкпесі
В.бауыры
С.торсылдағы
Д.қуығы
Е.бүйір сызығы
7.Құрлыққа алғаш бейімделген омыртқалы:
А.қосмекенділер
В.жылан
С.құстар
Д.адам
Е.маймыл
8.Алдыңғы аяғы қар,білек,алақан:
А.жолбарыстың
В.сусардың
С.қосмекендінің
Д.ақкістің
Е.тасбақаның

Тест сұрақтары:

шеңбер
С.жүрегі екі қуысты
Д.миы 4 бөлікті
Е.иерісі тынысалуға қатыспайды
11.Бақаның алдыңғы аяғында:
А.5

саусақ бар
В.кәрі жілік,алақан,саусақ сүйек
С.тоқпан жілі,асық жілік,алақан,саусақ сүйек
Д.тоқпан жілік,кәрі жілік,алақан
Е.тоқпан жілік,кәрі жілік,алақан,саусақ сүйек
12.Бақаның артқы аяғында:
А. тоқпан жілік,садақ сүйек,алақан,саусақ сүйек
В.кәрі жілік,алақан,саусақ сүйек
С.ортан жілік,асықты жілік,табан сүйектері
Д.тоқпан жілік,кәпі жілік,саусақ сүйек
Е.тоқпан жілік,кәрі жілік,алақан

Тест сұрақтары:

жілік,саусақ сүйек
Е.тоқпан,кәрі жілік,алақан
14.Бақаның жамбас белдеуі байланысады:
А.тоқпан,кәрі жілікпен
В.алақан,саусақсүйектермен
С.тоқпан,ортан жілікпен
Д.тоқпан,кәрі жілік,алақан,саусақ

сүйекаен
Е.бір шеті омыртқа жотасымен,екінші жағы ортан жілікпен
15.Құстың бағыттаушы қаурсыны орналасқан:
А.арқасында
В.бауырында
С.аяғында
Д.құйрығында
Е.қанаттарында

Тест сұрақтары:

сұрақтар:
1. Қосмекенділер суда да, құрлықта да тіршілік

етуіне байланысты осылай аталған болатын.
Олар қайсысына жақынырақ: құрлыққа ма, суға
ма?
2. Бақаның терісінің ылғалды болуының маңызы
неде?
3. Бақалар ұзақ уақыт судың түбінде бола алады.
Неліктен олар тұншықпайды?
4. Қай қалада бақаларға ескерткіш орнатылды?

тақырыбы:

жеке дамуы бойынша алған білімдерін саралай отырып бір жүйеге

келтіру, тақырыпты есте сақтау.
ә)Дамытушылық. Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыру, кітапқа деген қызығушылығын дамыту, мәтінмен жұмыс істей білу, тақырыптағы негізгі ұғымды тауып, сызбанұсқаны толтыруға машықтандыру, білімін нақтылау және қисынды ойлануын дамыту.
б)Тәрбиелілік. Оқушыларды өзбетінше ізденімпаздыққа, шығармашылық қабілеттерін дамытуға,еңбектенуге,өзара білімдерін тексеріп бағалауға, адамгершілікпен ұжымдық қарым-қатынас жасауға тәрбиелеу.

СТО технологиясы,демонстрациялау, тест.
Көрнекілігі:
Проектор, жылжымалы тақта, тірек-сызбалар, кестелер, сулы

препараттар

сүтқоректілердің қоса алғанда, барлық тірі

ағзалар көбейеді.
Тіршілік ету мерізімі бітіп немесе әр түрлі жыртқыштарға
жем болып, паразиттер әрекетінен ауырып , қолайсыз
жағдайлардан ағзалар өліп, жойылып жатады.Алайда
көбеюдің,яғни артына дәл өзіндей ұрпақ (тұқым)
қалдырудың натежесінде олар құрып кетпейді. Мысылы,
өздеріңе жақсы таныс ит небары 14-15 жыл ғана тіршілік
етеді.Олар көбейюдің тұқым,әр түр ұрпақ
беретіндіктен , жер бетінен жойылмай келеді.
Көбеюдің биологиялық мәні осында.Демек әрбір ағза
өсімдік не жануар өзінің жеке тіршілігінде өмірге
дәл өзіндей ұрпақ әкеледі.
Сонымен көбеюдің биологиялық мәні ұрпақтар
жалғасуы арқылы белгілі бір ағза түрінің
сақталуы болып табылады.

ғана ағзанның
денесінен пайда болып

, өсіп,дамып,жетіліп,өздігінен тіршілік
ете алады.Мұндай көбеюдің мысалдарымен сендер
өсімдіктерді оқығанда танысасыңдар . Жыныссыз жолмен
көбею жануарлар әлемінде көп кездеседі.Мысалы: эвглена,
амеба, сияқты бір жасушалы қарапайымдардың көбеюін
еске түсірелік.Бұлардың әрқайысының денесі (бір ғана
жасуша ғой)екіге бөлінуі арқылы көбейеді.
Суқоймаларда қоректік зат көп болатын жылдың жайма
шуақ жылы мезгілінде гидра да бүршіктену арқылы жыныссыз
жолмен көбейеді. Ең алдымен, оның денесінде бүршік пайда
болады.Ол біртіндеп ұзарып өседі де , осы өсіндінің ұшында
қармалауыштар , олардың арасында ауыз пайда болады .
Жас гидра алғашқы кезде аналық гидрадан бөлініп кете
қоймайтындықтан соның есебінен қоректенеді.Әбден өсіп
жетілген соң одан үзіліп ,өз алдына тіршілік етеді.Гидрада
осындай бүршіктің пайда болуы, өсуі өсімдіктің
бүршіктенумен ұқсас.Сондықтан гидраның жыныссыз жолмен
көбеюін бүршіктену дейді.

кезінде міндетті түрде екі
жыныс жасушасы немесе жұмыртқа

және аталық жыныс жасушасы
немесе жұмыртқа және аталық жыныс жасушасы немесе сперматозид
қатысады.Жыныс жасушаларын гаметалар деп атайды.Аналық гамета
(жұмыртқа ) мен аталық гамета (сперматозоид) өзара қосылып ,
жаңа бір жасуша түзіледі.Көп жағдайда аталық гамета аналық
гаметаға түсіп қосылады. Сондықтан жаңа жасушаны ұрықтанған жұмыртқа жасушаны ұрықтанған жұмыртқажасуша немесе зигота
дейді.Осы зигота дамып , өсіп,жаңа жас ағзаға айналады.
Көпжасушалы жануарлардың көпшілігінде аналық
гаметаларға түсіп қосылады. Сондықтан жаңа жасушаны
ұрықтанған жұмыртқажасуша немесе зигота дейді.
Осы зигота дамып өсіп , жаңа жас ағзаға айналады. Көпжасушалы
жануарлардың көпшілігінде аналық гаметалар аналық
ағзаға (мысалы, тауық мекені) дамиды,аталық
гаметалар аталық ағзада ( мысалы қоразда ) дамиды.
Мұндай жануарлар дара жынысты жануарлар деп аталады.

көп жасушалы жануарлар
ішінде қосжынысты

немесе гермафродитті түрлері де
кездеседі.Себебі , гаметталардың екі түрі де аналық және
аталық гаметалар бір жануарлардың өз ағзасында дамып
жетіледі. Мысалы, адамның ішкі мүшелерінде паразиттік
тіршілік ететін таспақұрт өзін өзі ұрықтандырады,яғни
аталық , аналық жыныс жасушалары өзара
қосылып , зигота түзеді. Одан жаңа таспақұрт шығады.
Осы мысалдан мынадай тұжырым шығады : гермафродитизм ,
яғни қосжыныстылық белгілібір жануарлар түрінің
жойылып кетуін қамтамасыз етеді.

де көбейеді. Күз басында гидра

денесінің сыртқы эктодерма қабатында ерекше төмпешіктер
пайда болады.Бұл төмпешіктердің біреуінде жұмыртқажасушасы,
екіншісінде сперматозоидтар суға төгіледі , ондағы әрбір
жасушаның талшығы болады. Суда қозғалып жүрген
сперматозоид басқа бір гидраның төмпешігіне еніп
жұмыртқажасушасымен қосылады.Ұрықтанған жұмыртқа
жасушасының сырты қалың қабықшамен қапталады .
Ал оның ішінде жасуша алғаш екіге ,одан төртке ,тағы екі
еселеніп бөлінеді. Бірақ олар ажырап кетпей , өзара тығыз
байланыс жасайды. Күзде гидралар өледі,ал қалың қабыққа
оранған көпжасушалы ұрық су түбіне түсіп , сонда қыстайды.
Көктемде күн жылынып , қолайлы жағдай туғанда қабық
ішіндегі ұрықтың дамуы қайта басталып , қабығы
қайта жарылады. Ал одан жас гидралар сыртқа шығып ,
тіршілік ете бастайды.

Ішекқуыстыларға жататындардың дене құрылысы үрленген қарындай, іші бос қуыс

болады. Ішекқуыстыларды алғаш тауып, сипаттаған швейцар табиғат зерттеуші ғалымы Абраам Трамбле. Ең алғаш табылған тұщы су полипін “гидра” деп атаған.

Гидраның ауыз тесігінің айналасында қармалауыштары болады. Қармалауыштары арқылы қорегін ұстайды.
Гидраны судан шығарса, дене пішіні сақталмай,иленіп қалады. Гидра денесінің сыртқы қабатында атпа жасушалары болады. Атпа жасушалардың
ішінде оралма тәрізді бүктеліп жатқан жіпшелері бар.
Атпа жасушаларға жауы немесе қорегі тиіп кетсе болғаны атпа жіпшелер атылып, ішіндегі уы жәндікті жансыздандырады.

жасушалары (эктодерма).
2-Ішкі қабаттағы жасушалары(энтодерма).
3- Ішек қуысы.
4

- Ауыз қуысы.
5-Қармалауыш

және жынысты.







Қорек жеткілікті болса гидра “бүршіктеніп” жыныссыз көбейеді.

Гидраның

жынысты көбеюі:
1- аталық жасуша;
2-аналық жұмыртқа жасуша;
3- ұрықтанған жұмыртқа;
4-5- жұмыртқаның бөлінуі;
6-7- жас гидралардың дамуы.

салардың
алдында екі шұбалшаң бір

бірімен жанасады.Олар дененің
бас жағында орналасқан жұмыртқа және тұқым қабылдаушы
түттікшелерінің сыртқа ашылатын саңылаулары арқылы ішінде
сперматтозоид бар сұйықтармен алмасады. Сұйықтық сол
тұқым қабылдауышқа жиналады. Бұл кезде құрт денесінде
жұмыртқажасушалары да пісіп жетіледі. Дененің алдыңғы
бөліміне таяу бунағында қоймалжың шарыш бөлініп ,
сілемейлі , оңай жылжитын белбеуше түзіледі.Құрт денесін
жиырып , белбеушені бас жағына қарай жылжытады .Белбеуше
жұмыртқа бездері мен тұқым қабылдауыштың түтікшелері
ашылатын саңылауларға келгенде ,оған жұмыртқажасушалары
мен сперматозоидтары бар сұйықтық бөлінеді.
Өрмекшілер дара жынысты жәндіктер .Айқышты өрмекшінің
аналығы аталығынан ірілеу болады.Айқышты өрмекші күзде нәзік
өрмектен тоқылған пілдеге ұрықтанған жұмыртқа салады.Пілдені
ағаш қабығының арасында ,тас астына және т.б. сондай оңаша ,
таса жерлерге орналастырады.Күзде аналық өрмекшілер өледі.
Жұмыртқалары жылы пілдеде қыстап, көктемде одан жас өрмекшілер шығады.

білеміз)
1.Миға шабуыл (оқушыларға сұрақтар беріледі)
2.Тірек -сызбамен жұмыс
ІІ.Ой қорыту
1.Тест сұрақтары
2.Кестені

толтыр
3.Венн диаграммасы
Сергіту сәті. « көпжасушалы жануарларға саяхат» ойыны.(суретке қарап атын табу).
ІІІ. Ой дамыту (шығармашылық жұмыс)
Балықтардың қандай пайдасы бар

1.
2.
3.
4.
5.

атап, бағдаршамен белгіленген дене мүшелерін жазып көрсетіңіздер

белгіленген жыныс жасушаларын жазыңыздар және даму сатыларын да көрсетіңіздер.

сұрақтарға жауап беріңіздер: Бұл реакция қалай аталады? Тітіркендіргіш ретінде не қолданылды? Гидраның

қай жасушаларында қозу туады, содан соң жиырлады?

аяғы бар.
а) айшықты өрмекшінің в) қоңыздың с) орамжапырақақ көбелегінің

дернәсілінде.
д) өзен шаянының.е) актинияның
2.Орамжапырақ ақ көбелегінің ауыз мүшесі
а)шаншып сорушы в) кеміруші с) жалаушы. д)түтік тәрізді ұзын тұмсықша.
е) ине тәрізді тұмсық
3.Жұлдызқұрт
а) өрмекші дірнәсілі в)теңіз жәндігі с) қоңыз жұмытқасы д)шаян дірнәсілі.
е) көбелек дірнәсілі
4.Қуыршаққа айналады
а) сүлік в)шұбалшаң с) жұлдызқұрт д) ақ сұлама е)құмқазар
5. Толық түрленіп даму
а) шегіртке в)тарақан с)қоңыз,шыбын,маса,ара д)қандала е)барлығы

қоңыздың с) орамжапырақақ көбелегінің дернәсілінде.
д)

өзен шаянының.е) актинияның
7.
а)шаншып сорушы в) кеміруші с) жалаушы. д)түтік тәрізді ұзын тұмсықша.
е) ине тәрізді тұмсық
8.
а) өрмекші дірнәсілі в)теңіз жәндігі с) қоңыз жұмытқасы д)шаян дірнәсілі.
е) көбелек дірнәсілі

8.Жұп жүзбеқанаттары бар.
2.Бас қаңқасы бар. 9.Желісінің қалдығы сақталған.
3.Жүйке жүйесі жүйке түтігінен тұрады. 10.Сырттай ұрықтанады.
4.Белсенді тіршілік етеді. 11.Аналь тесігі бар.
5.Іштей ұрықтанады. 12.Асқорыту жүйесі клоакамен аяқталады.
6.Жұтқыншақтың екі бүйірінде 13.Тоқ ішегінде оралма қатпар бар.
көптеген желбезек саңылаулары бар.
7.Ішкі қаңқасы-желі.

1,3,7,9,10,11

2,4,5,6,8,12,13

майлардың мөлшері.......................
Көмірсулар жануарлар жасушасындағы мөлшері ...................қандай жасушаларда көбірек кездеседі?
Гидраның

денесі жасушалардың сыртқы.................,ішкі-....................қабаттарынан тұрады?